صادرات فرش ایرانی با نشیب و فرازهای زیادی روبرو بوده است. کارشناسان معتقدند برجام اگرچه تأثیراتی بر مقوله بازگشت فرش ایرانی به بازارهای جهانی داشته اما این تأثیر به صورت جهش قابل انتظار نبوده است. این در حالی است که به شهادت دست اندرکاران این حوزه هم در حوزه تولید و هم در حوزه صادرات از ظرفیت های مهمی برخوردار است که هنوز این ظرفیت ها متجلی نشده است. در این رابطه با رضی حاجی اقا میری عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران گفتگویی مفصل انجام داده ایم که در ادامه می خوانید.

 لطفا در مورد پیشینه صادرات فرش ایرانی و فراز و نشیب های آن در طول زمان توضیح دهید؟

بر اساس مستندات  موجود، صادرات فرش  ایرانی از اوایل قرن نوزده میلادی آغاز شده است. اما در کنار این مستندات، قالی هایی پیدا شده است که قدمت  آنها به دوران صفویه می رسد که نشان می دهد فرش ایرانی  در قرن شانزده وهفده میلادی در کاخ ها و بعضی اماکن  ترکیه، موجود بوده که امروزه عمدتا در موزه ها نگهداری می شوند.

بر این اساس در دوره ی صفویه، صادرات فرش وجود داشته است؛ چون بالطبع از ایران خارج شده اما اینکه حجم  صادرات در چه سطح و گستره ای بوده را باید به تاریخ نگاران و پژوهش های تاریخی بسپاریم. بخشی با مستندات موجود و بخشی هم با گمانه زنی ها. از طرفی، در سال  ۱۹۴۸_۴۹ یک باستان شناس  معروف روسی، فرشی را در سیبری پیدا کرد که قدمت آن به قرن پنجم قبل از میلاد می رسد. پس با این شواهد می توان گفت که چیزی در حدود  دو هزار و پانصد یا ششصد سال پیش، صادرات فرش وجود داشته است.

از اوایل قرن بیستم به علت  آشنایی  بیشتر  غربی ها با فرش  ایرانی، صادرات  فرش رونق  بیشتری گرفت. تجار  اروپایی، مخصوصا شرکت های انگلیسی که در ایران تجارت  منسوجات میکردند، به علت  مرسوم نبودن  انتقال پول، مبادله ی کالا به کالا انجام می دادند و در ازای اجناسی که وارد میکردند فرش ایرانی تحویل میگرفتند.

این امر باعث شد که آنها ابتدا در کشور  خودشان و سپس در سایر کشورها برای تبدیل  کالا به نقدینگی، تبلیغات گسترده ای انجام بدهند، بازار یابی و بازار سازی کنند تا بتوانند فرش را به دست مصرف کننده اش برسانند.

رفته رفته اروپایی ها با هنر  دست و ناب ایرانی ها آشنا شدند و این تبلیغات توسط  شرکت های انگلیسی ادامه پیدا کرد. پس از مدتی شرکت های آمریکایی هم وارد خرید و فروش فرش ایرانی شدند. علاقه به هنر  ایرانی رفته رفته، بیشتر و بیشتر می شد؛ تولید فرش در ایران به میزان زیادی افزایش یافت. در اقصی نقاط ایران فرش تولید می شد و عده ی زیادی از مردم از این فرصت استفاده می کردند و رونق اقتصادی  خوبی ایجاد شده بود.

این اتفاق چه تاثیری روی صنعت فرش ایرام گذاشت؟

    اما صنعت فرش به قدری توسعه پیدا کرد که به کام تجارت فرو رفت. به گونه ای که جنبه ی هنری، فدای جنبه ی تجاری گشت. از سالهای ۱۹۳۰ الی ۴۰ به بعد تولید به صورت انبوه گرایش پیدا کرد و در مقابل کیفیت افت کرد. اما صادرات در اوج  خودش بود و کانتینر ها و کشتی ها پر بود از فرش ایرانی. حتی از اواخر قرن نوزدهم،  کشورهای مهم عربی، مثل  مصر و سوریه هم به علت وجود اشخاص اهل فرهنگ از فرش ایرانی استفاده می کردند. حتی در لبنان  جنگ زده هم هنوز گهگاهی از آن فرش های ایرانی _اگر از جنگ ها و نزاع ها، جان سالم به در برده باشند _به عنوان عتیقه خرید و فروش می شود. گاهی همان فرش ها به ایران می آید و مجددا صادر می گردد.

بعد ار انقلاب ۵۷ صنعت فرش با چه وضعیتی روبرو شد؟

بعد از انقلاب اسلامی به علت  اتفاقات ناشی از رویداد های تاریخی_انقلابی مجبور بودیم با مسائل  موجود، کنار بیابیم، مانند عدم  خروج  ارز، صعود ناگهانی  قیمت ارز و...این عوامل دست به دست هم داد و موجب شد قیمت  فرش در بازارهای خارجی به شدت کاهش پیدا کند و آن را از حالت یک کالای سرمایه ای خارج کرد. زیرا در کشورهای اروپایی غیر از این که به فرش ایرانی به عنوان یک کالای هنری نگاه می کردند، به عنوان یک کالای سرمایه ای هم تلقی می شد. زیرا قیمتش رشد می کرد و ارزش آن افزایش می یافت. اما اوایل انقلاب به دلیل رشد ناگهانی قیمت ارز و متعاقب آن افت  ریال، قیمت فرش تنزل پیدا کرد و همین مسئله باعث شد فرش دیگر یک کالای سرمایه ای نباشد و به نظر  من، این بزرگترین ضربه ای بود که بر پیکر  صنعت فرش ایران وارد آمد. از آن زمان به بعد همیشه فرش ایرانی را در بازار های جهانی آسیب پذیر دیده ایم. چون نگاه مصرف کنندگان از این بُعد، منعطف شد به بُعد مصرفی و کاربردی و همین سبب شد دیگر آن طور که باید به فرش ایرانی نگاه نشود. از طرفی کشورهایی که از فرش ایرانی تقلید می کردند مانند هندوستان، پاکستان و افغانستانو حتی کشورهای اروپای شرقی آن زمان مثل رومانی، بلغارستان و .. . وارد رقابت با فرش ایرانی شدند.

تجاری که به دنبال سودا گری و سود جویی بودند در اروپا و آمریکا، کارگاه های قالی بافی دایر کردند و استاد کاران ایرانی را استخدام کردند. از طرفی به دلایلی که عرض کردم، ارزش فرش افت کرد و رقیبانی پیدا شدند که با کارگر ارزان می توانستند باز هم ارزان تر این کالای صرفا مصرفی را به مخاطبین عرضه کنند.

در کشور ما هم شرای اقتصادی نابسامان شد و تورم رشد  غیر قابل قبولی پیدا کرد که سبب می شد قیمت تمام شده ی بسیاری از کالاهای صادراتی از جمله فرش بالا رود. دولت ها هم نمی خواستند اجازه بدهند که نرخ ارز مطابق با شرایط روز و براساس نرخ تورم تغییر کند. دولت ها با سوبسید دادن از طریق دریافت پول نفتی، قیمت ریال را  به شکل مصنوعی بالا نگه می داشتند و عملا باعث می شدند باز هم قیمت تمام شده ی کالاهای صادراتی از جمله فرش بالا تر رود و ما در مقابل رقبایمان در مسابقه ی رقابتی قیمت، هر روز ناتوان تر می شدیم و بازارهایمان را بیشتر از دست می دادیم.

در کنار تمام این مسائل نزاعی که ما با آمریکایی ها داشتیم هم مزید بر علت شد. از سالها قبل و از اوایل دوران انقلاب ما دچار تحریم بودیم. در زمان  ریاست جمهوری بیل کلینتون و وزارت  خارجه البرایت فعالیت هایی برای رفع تحریم  فرش صورت گرفت و در سال دو هزار  ما پس از سالها تحریم، دوباره توانستیم به آمریکا فرش صادر کنیم و این بازار مهم را دوباره پوشش دادیم.

متاسفانه در غیاب فرش ایران و ورود قاچاق فرش ایران به آمریکا از طریق مرز مکزیک و کانادا در مدت  تحریم،  ما موقعیت  خوب مان را از دست داده بودیم و برای اینکه بتوانیم دوباره جایگاه خود را به دست بیاوریم مجبور بودیم بای بازاریابی وقت و هزینه زیادی صرف کنیم. هر چند این موقعیت هم چندان دوام نیاورد و تحریم ها به علت مسائل هسته ای مجددا برقرار شد تا اینکه با توافق برجام مجددا لغو شد.

افزایش صادرات فرش در اواخر دهه شصت را ناشی از چه اتفاقی می دانید؟

آمار صادرات فرش در اواخر دهه ی شصت و اوایل دهه ی هفتاد سالیانه چیزی بالغ بر یک میلیارد و هفتصد میلیون دلار بود. البته تمام این مقدار به علت رونق صادرات فرش نبود. بخشی از آن به علت خروج سرمایه بود و بخشی هم به علت دور زدن تحریم ها و جابجایی پول توسط شرکت های دولتی بود. این رقم را مقایسه کنید با شرایط کنونی که به علت بی توجهی های دولت و البته تحریم به سالی سیصد میلیون دلار رسیده ایم که البته این هم شکننده هست و ممکن است کمتر شود.

اقدامات حمایتی در مورد صادرکنندگان فرش چگونه بوده است؟

دولت نه مورد فرش و نه در مورد سایر صادرات غیر نفتی حمایتی نکرده است. من به عنوان کسی که تخصصم صادرات است و در اتاق های صادرات و کنفدراسیون صادرات حضور پر رنگ داشته ام و در دوره هایی ریاست آن ها را به عهده دشته ام , میگویم که حمایتی صورت نگرفته است. به نظر تا زمانی که اقتصاد ما متکی به نفت است و دولت ها به جای آن که پول صادرات نفت را برای پروژه های زیربنایی و سرمایه گذاری های بلند مدت استفاده کنند، آن را برای امور روزمره مصرف می کنند و افق دید به قدری کوتاه است که به 50 میلیارد دلار صادرات غیرنفتی قانع هستیم ، راه به جایی نخواهیم برد. دولت ها هر زمان که در فروش نفت با مشکلات و موانع مواجه می شوند به یاد صادرات غیر نفتی می افتند و شعار حمایت از صادرات سر می دهند. اما به محض اینکه وضعیت فروش نفت به حالت عادی باز می گردد این شعارها فراموش می شود. باید برای حمایت از صادرات اقدامات فوری صورت گیرد .

چه پیشنهادی برای بهبود وضعیت صادرات فرش دارید؟

ما تا کنون پیشنهادهای زیادی برای بهبود وضعیت صادرات مطرح کرده ایم اما در متاسفانه در دولت ها اراده موثری برای رفع مشکلات وجود ندارد. به طور مثال یکی از بزرگترین مشکلات در مقابل رشد صادرات مساله قیمت ارز است. دولت ها در ایران قیمت ریال را با اعمال نفوذ در بازار در مقابل ارزهای خارجی به طور مصنوعی بالا نگه داشته اند واز واقعی شدن قیمت آن جلو گیری می کنند. این کار باعث شده قیمت تمام شده محصولات صادراتی از جمله فرش گاهی تا سی درصد بالا رود و بازارهای صادراتی ما تهدید شود. در حالیکه در بسیاری از کشورها مانند چین و ترکیه دولت با پایین نگه داشتن ارزش پول ملی به صادرات کمک می کند ولی در ایران این امر به یک تابو تبدیل شده است.